YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ
Yüzey şekilleri:
Yeryüzünde oluşan engebe ve çukurların tümüne yüzey şekilleri denir.
Harita:
Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün kuş bakışı görünüşünün belli bir ölçek dâhilinde küçültülerek bir düzlem üzerine aktarılmasına harita denir.
Kuşbakışı görünüşe göre çizilmesi: Haritası çizilecek yerin tam tepeden görünüşü dikkate alınmalıdır.
Bir düzlem üzerine aktarılması: Yapılan çizimler düz bir alana (kâğıt, duvar, tahta vb.) aktarılmalıdır.
Belli bir ölçek dâhilinde küçültülmüş olması: Yeryüzü şekilleri düz alan üzerine belli bir oranda küçültülerek aktarılmalıdır.
Ölçek:
Haritadaki küçültme oranına ölçek denir. Harita çizilirken yeryüzü şekillerinin gerçek ölçüleri istenilen oranda küçültülür ve yeryüzü şekilleri çizim yapılacak alana sığdırılır. Haritaların genellikle alt kısmında bulunur.
Bir haritadaki 1 cm’lik yerin gerçekte ne kadar olduğunu bulmada bizlere yardımcı olur.
Örnek: 1/200.000 ölçekli haritada 1 cm’lik bir yer, yeryüzündeki 200.000 cm’lik yani 2 km’lik uzaklığa karşılık gelir.
Haritalar kullanıldıkları alanlara göre isimlendirilir
Fiziki Harita: Yükselti basamaklarına göre yeryüzü şekillerinin dağılışını gösteren (Dağ, ova, deniz, ırmak vb) haritalara fiziki harita denir.
Bunların yanında;
Turizm Haritası
Tarım Haritası
İklim Haritası
Deprem Haritası
Hayvancılık Haritası
gibi kullanım alanına göre harita çeşitleri vardır.
Not: Haritalarda, harita üzerinde kullanılan işaretlerin gösterildiği harita anahtarı (Lejant) isimli bir bölüm yer alır. Genellikle alt kısımda bulunur.
Fiziki Haritadaki Renkler
Yeşil: Deniz seviyesine yakın alçak düzlükleri; ovaları göstermek için kullanılır.
Mavi: Deniz, göl, akarsu gibi su olan alanları gösterir. Mavi renk koyulaştıkça derinlik artar. Mavi renk açıldıkça derinlik azalır.
Sarı: Deniz seviyesine göre 500-100 metre arasında bulunan yükseltileri gösterir.
Turuncu: Deniz seviyesine göre 1000- 1500 metre arasında bulunan yükseltileri gösterir.
Kahverengi: Deniz seviyesine göre 1500- 4500 metre arasında bulunan, yükseltisi fazla olan yerleri gösterir.
Beyaz: Kalıcı karı gösterir.
Not: Fiziki haritalarda yeşil renk ormanları göstermez, deniz seviyesine yakın alçak yerleri gösterir. Fiziki haritalarda deniz, akarsu ve göller mavi renkle gösterilir.
Not: Türkiye fiziki haritası incelendiğinde denizlerden iç kesimlere gidildikçe batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti artar. Yükseltisi en fazla olan bölge Doğu Anadolu Bölgesi’dir. Yükseltisi en az olan bölge Marmara Bölgesi’dir.
Fiziki haritalarda bulunan yeryüzü şekillerini tanıyalım
Dağ: Yeryüzünü çevresine göre yüksek olan ve oldukça geniş bir alana yayılan bölümleridir. Hasan Dağı, Erciyes Dağı, Karacadağ ülkemizdeki başlıca dağlardır. Birbirini takip eden bir sıra halinde uzanan dağlara sıradağlar adı verilir. Toros Dağları sıradağlara örnektir.
Akarsu: Yeryüzünde belirli bir eğim boyunca sürekli veya zaman zaman akan sulardır. Kızılırmak, Sakarya Nehri, Gediz Nehri, Fırat Nehri ve Dicle Nehri ülkemizdeki başlıca akarsulardır.
Ova: Çevresine göre alçakta kalan geniş düzlüklerdir. Kıyı ve iç ovalar olarak ikiye ayrılır. Genellikle tarım amaçlı kullanılır. Çukurova, Bafra Ovası, Çarşamba Ovası, Menderes Ovası, Bakırçay Ovası ülkemizdeki kıyı ovalarına örnektir.
Acıpayam, Konya, Iğdır, Yüksekova, Harran, Muş Ovası ülkemizdeki iç ovalara örnektir.
Körfez: Denizin, karanın içine doğru sokulduğu büyük girintilerdir. İzmit Körfezi, İzmir Körfezi, İskenderun Körfezi, Edremit Körfezi ülkemizdeki başlıca körfezlerdir.
Yarımada: Üç tarafı sularla çevrili bir tarafı karayla bağlantılı yeryüzü şeklidir. Türkiye bir yarımadadır. Çatalca Yarımadası, Biga Yarımadası, Kapıdağ Yarımadası ülkemizdeki yarımadalara örnektir.
Burun: Kara parçalarının denizin içine doğru uzanmış bölümleridir. İnceburun, Anamur Burnu ülkemizdeki burunlara örnektir.
Vadi: Akarsuların yatağını aşındırarak oluşturduğu yeryüzü şeklidir. Ihlara Vadisi, Munzur Vadisi ülkemizdeki başlıca vadilerdir.
Ada: Etrafı sularla çevrili kara parçasıdır. Gökçeada, Bozcada, Büyükada, Avşa Adası ülkemizdeki başlıca adalardır.
Göl: Kara üzerinde bulunan çukurların zaman içinde suyla dolması sonucu oluşan yeryüzü şeklidir. Van Gölü, Tuz Gölü, Beyşehir Gölü ülkemizdeki başlıca göllerdir.
Boğaz: İki denizi birbirine bağlayan dar su geçitleridir. İstanbul ve Çanakkale Boğazları ülkemizdeki başlıca boğazlardır.
Koy: Denizin, karanın içine doğru sokulduğu küçük girintilerdir. Körfezin küçüğüdür. Bademli Koyu, Kabak Koyu, Kargı Koyu ülkemizdeki başlıca koylara örnektir.
Plato: Çevresine göre yüksekte kalan, akarsular tarafından parçalanmış geniş ve engebeli yüzey şekilleridir. Ülkemizdeki platolar genellikle tarım ve hayvancılık amacıyla kullanılır. Erzurum- Kars, Cihanbeyli, Obruk, Bozok Platosu ülkemizdeki başlıca platolardır.
Yüzey şekilleri:
Yeryüzünde oluşan engebe ve çukurların tümüne yüzey şekilleri denir.
Harita:
Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün kuş bakışı görünüşünün belli bir ölçek dâhilinde küçültülerek bir düzlem üzerine aktarılmasına harita denir.
Kuşbakışı görünüşe göre çizilmesi: Haritası çizilecek yerin tam tepeden görünüşü dikkate alınmalıdır.
Bir düzlem üzerine aktarılması: Yapılan çizimler düz bir alana (kâğıt, duvar, tahta vb.) aktarılmalıdır.
Belli bir ölçek dâhilinde küçültülmüş olması: Yeryüzü şekilleri düz alan üzerine belli bir oranda küçültülerek aktarılmalıdır.
Ölçek:
Haritadaki küçültme oranına ölçek denir. Harita çizilirken yeryüzü şekillerinin gerçek ölçüleri istenilen oranda küçültülür ve yeryüzü şekilleri çizim yapılacak alana sığdırılır. Haritaların genellikle alt kısmında bulunur.
Bir haritadaki 1 cm’lik yerin gerçekte ne kadar olduğunu bulmada bizlere yardımcı olur.
Örnek: 1/200.000 ölçekli haritada 1 cm’lik bir yer, yeryüzündeki 200.000 cm’lik yani 2 km’lik uzaklığa karşılık gelir.
Haritalar kullanıldıkları alanlara göre isimlendirilir
Fiziki Harita: Yükselti basamaklarına göre yeryüzü şekillerinin dağılışını gösteren (Dağ, ova, deniz, ırmak vb) haritalara fiziki harita denir.
Bunların yanında;
Turizm Haritası
Tarım Haritası
İklim Haritası
Deprem Haritası
Hayvancılık Haritası
gibi kullanım alanına göre harita çeşitleri vardır.
Not: Haritalarda, harita üzerinde kullanılan işaretlerin gösterildiği harita anahtarı (Lejant) isimli bir bölüm yer alır. Genellikle alt kısımda bulunur.
Fiziki Haritadaki Renkler
Yeşil: Deniz seviyesine yakın alçak düzlükleri; ovaları göstermek için kullanılır.
Mavi: Deniz, göl, akarsu gibi su olan alanları gösterir. Mavi renk koyulaştıkça derinlik artar. Mavi renk açıldıkça derinlik azalır.
Sarı: Deniz seviyesine göre 500-100 metre arasında bulunan yükseltileri gösterir.
Turuncu: Deniz seviyesine göre 1000- 1500 metre arasında bulunan yükseltileri gösterir.
Kahverengi: Deniz seviyesine göre 1500- 4500 metre arasında bulunan, yükseltisi fazla olan yerleri gösterir.
Beyaz: Kalıcı karı gösterir.
Not: Fiziki haritalarda yeşil renk ormanları göstermez, deniz seviyesine yakın alçak yerleri gösterir. Fiziki haritalarda deniz, akarsu ve göller mavi renkle gösterilir.
Not: Türkiye fiziki haritası incelendiğinde denizlerden iç kesimlere gidildikçe batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti artar. Yükseltisi en fazla olan bölge Doğu Anadolu Bölgesi’dir. Yükseltisi en az olan bölge Marmara Bölgesi’dir.
Fiziki haritalarda bulunan yeryüzü şekillerini tanıyalım
Dağ: Yeryüzünü çevresine göre yüksek olan ve oldukça geniş bir alana yayılan bölümleridir. Hasan Dağı, Erciyes Dağı, Karacadağ ülkemizdeki başlıca dağlardır. Birbirini takip eden bir sıra halinde uzanan dağlara sıradağlar adı verilir. Toros Dağları sıradağlara örnektir.
Akarsu: Yeryüzünde belirli bir eğim boyunca sürekli veya zaman zaman akan sulardır. Kızılırmak, Sakarya Nehri, Gediz Nehri, Fırat Nehri ve Dicle Nehri ülkemizdeki başlıca akarsulardır.
Ova: Çevresine göre alçakta kalan geniş düzlüklerdir. Kıyı ve iç ovalar olarak ikiye ayrılır. Genellikle tarım amaçlı kullanılır. Çukurova, Bafra Ovası, Çarşamba Ovası, Menderes Ovası, Bakırçay Ovası ülkemizdeki kıyı ovalarına örnektir.
Acıpayam, Konya, Iğdır, Yüksekova, Harran, Muş Ovası ülkemizdeki iç ovalara örnektir.
Körfez: Denizin, karanın içine doğru sokulduğu büyük girintilerdir. İzmit Körfezi, İzmir Körfezi, İskenderun Körfezi, Edremit Körfezi ülkemizdeki başlıca körfezlerdir.
Yarımada: Üç tarafı sularla çevrili bir tarafı karayla bağlantılı yeryüzü şeklidir. Türkiye bir yarımadadır. Çatalca Yarımadası, Biga Yarımadası, Kapıdağ Yarımadası ülkemizdeki yarımadalara örnektir.
Burun: Kara parçalarının denizin içine doğru uzanmış bölümleridir. İnceburun, Anamur Burnu ülkemizdeki burunlara örnektir.
Vadi: Akarsuların yatağını aşındırarak oluşturduğu yeryüzü şeklidir. Ihlara Vadisi, Munzur Vadisi ülkemizdeki başlıca vadilerdir.
Ada: Etrafı sularla çevrili kara parçasıdır. Gökçeada, Bozcada, Büyükada, Avşa Adası ülkemizdeki başlıca adalardır.
Göl: Kara üzerinde bulunan çukurların zaman içinde suyla dolması sonucu oluşan yeryüzü şeklidir. Van Gölü, Tuz Gölü, Beyşehir Gölü ülkemizdeki başlıca göllerdir.
Boğaz: İki denizi birbirine bağlayan dar su geçitleridir. İstanbul ve Çanakkale Boğazları ülkemizdeki başlıca boğazlardır.
Koy: Denizin, karanın içine doğru sokulduğu küçük girintilerdir. Körfezin küçüğüdür. Bademli Koyu, Kabak Koyu, Kargı Koyu ülkemizdeki başlıca koylara örnektir.
Plato: Çevresine göre yüksekte kalan, akarsular tarafından parçalanmış geniş ve engebeli yüzey şekilleridir. Ülkemizdeki platolar genellikle tarım ve hayvancılık amacıyla kullanılır. Erzurum- Kars, Cihanbeyli, Obruk, Bozok Platosu ülkemizdeki başlıca platolardır.